W życiu każdego z nas zbliża się taki moment, że zaczynamy zastanawiać się nad tym, jak najbardziej sprawiedliwie rozdzielić zgromadzony w ciągu życia majątek pomiędzy bliskie nam osoby. Celem niniejszego artykułu jest omówienie praktycznych aspektów rozporządzenia majątkiem za pomocą dokonywanych za życia darowizn.
Istotą każdej umową darowizny jest przekazanie z majątku darczyńcy określonych w umowie składników majątkowych do majątku obdarowanego. Darowizny takie mogą przybrać formę rozporządzenia całością lub znaczną częścią zgromadzonego w ciągu życia majątku, co nadaje im charakter darowizn przekazywanych na poczet spadku. Darowizny takie są dokonywane, gdy z różnych powodów nie chcemy sporządzić testamentu, a jednocześnie nie chcemy poddać zgromadzonego majątku zasadom dziedziczenia ustawowego. Prawo nie tworzy żadnych przeszkód odnośnie rozporządzenia majątkiem w ten sposób, nawet jeżeli darowizny takie wyczerpują cały potencjalny spadek.
Pewną wadą takiego rozwiązania jest to, że w wyniku zawarcia umowy darowizny osoba obdarowana automatycznie staje się właścicielem jej przedmiotu, zaś darczyńca traci jej własność. W polskim systemie prawnym nie jest bowiem dopuszczalna, znana w niektórych krajach, darowizna na wypadek śmierci – której skutki powstawałyby dopiero po śmierci darczyńcy. W konsekwencji, możliwa jest sytuacja, że nowy właściciel, np. mieszkania odmówi darującemu rodzicowi prawa zamieszkiwania w darowanym mieszkaniu. Możliwość uniknięcia takiej sytuacji stwarza umowa dożywocia, na podstawie której nabywca nieruchomości zobowiązuje się, w zamian za otrzymanie nieruchomości, do zapewnienia zbywcy dożywotniego utrzymania. Umowa ta, jak wynika z powyższego, może mieć jednak zastosowanie wyłącznie do nieruchomości.
Darowizny dokonywane za życia a prawo spadkowe
Jeżeli natomiast decydujemy się na wyzbycie majątku przed śmiercią za pomocą zwykłych darowizn, to musimy pamiętać o kilku praktycznych konsekwencjach z tym związanych. Jeżeli za pomocą tych darowizn nie uregulujemy w sposób wyczerpujący relacji majątkowych pomiędzy naszymi potencjalnymi spadkobiercami ustawowymi (przede wszystkim dziećmi), to należy liczyć się z tym, że dokonane z pokrzywdzeniem innego spadkobiercy darowizny mogą wywołać rodzinny konflikt. Nie załatwia bowiem sprawy rozdysponowanie całością majątku za pomocą darowizn, potencjalnych spadkobierców w dalszym ciągu może chronić bowiem prawo spadkowe. Jest to efektem bardzo daleko idącej interpretacji przepisów prawa spadkowego dokonywanej przez Sąd Najwyższy, która niezwykle silnie chroni spadkobierców.
W konsekwencji może się więc zdarzyć, że pomimo przekazania jednemu dziecku mieszkania będącego jedynym składnikiem majątku darczyńcy za pomocą darowizny, nabywca będzie zmuszony wypłacić pozostałym zachowek lub spłacić ich w postępowaniu o dział spadku. Dotyczy to w szczególności zachowku, gdyż ustawodawca dał możliwość wyłączenia obowiązku zaliczania darowizn na schedę spadkową, jeżeli taka jest wola spadkodawcy. Warto więc przemyśleć umieszczenie takiego postanowienia w zawieranej umowie darowizny.
Odpowiednio staranne dokonywanie darowizn pozwala zminimalizować to ryzyko. Przede wszystkim, możliwe jest obdarowanie jednego dziecka mieszkaniem, z jednoczesnym nałożeniem na obdarowanego określonych obowiązków, np. spłaty drugiego dziecka. Trzeba również wziąć pod uwagę możliwość równego obdarowania wszystkich swoich potencjalnych spadkobierców, aby zapobiec powstawaniu konfliktów pomiędzy nimi. Jeżeli dokonujemy darowizn w pieniądzu – warto zachować pokwitowanie ich wydania lub pisemną umowę, aby uniknąć problemów dowodowych odnośnie istnienia takiej darowizny.
Dokonanie darowizn jest korzystne z punktu widzenia podatkowego, szczególnie w sytuacji gdy darowizna jest dokonywana na rzecz osób bliskich (np. dzieci, małżonka czy rodzeństwa). Nabycie majątku w drodze takiej darowizny jest zwolnione od podatku od spadków i darowizn, jeżeli obdarowany zgłosi jej dokonanie w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia przez darczyńcę oświadczenia woli w formie aktu notarialnego. Jeżeli natomiast nie doszło do zachowania tej formy, wówczas początek tego terminu liczy się od daty spełnienia przyrzeczonego świadczenia.